Chùa Quan Âm Cà Mau còn được đọc Quan âm cổ tự, chùa tọa lạc tại khóm 3, phường 4 của thành phố Cà Mau, nằm uy nghi dưới những rạng bồ đề còn hằn những dấu tích xưa ở một góc nội ô, Quan Âm Cổ Tự (còn gọi là chùa Phật Tổ) như mang dáng vẻ bí ẩn về một truyền thuyết có từ thuở khai hoang mở cõi ở mảnh đất tận cùng của Tổ quốc.
Quan Âm Cổ Tự trước kia chỉ là một cái am nhỏ nằm bên bờ sông Quan Lộ, đến năm 1828 được dân chúng sửa thành một am thờ rộng rãi, bề thế hơn và đến năm 1842 thì được vua Thiệu Trị phong sắc tứ Quan Âm Cổ Tự.
Truyền thuyết về Quan Âm Cổ Tự
Chuyện kể rằng, lúc ấy vùng đất Cà Mau vẫn còn là những hang động bất tận, được kết bằng những lá cây rừng và muông thú tồn tại tự do trong một thế giới hoang vu, còn con người chỉ đánh dấu sự có mặt của mình trên những căn nhà bên triền sông.
Trong đoàn người đi khai hoang ấy, có một chàng trai trẻ tên là Tô Quang Xuân. Một hôm, chàng xách búa đi đốn củi, búa vừa bổ vào thân cây bồ đề thì chàng phát hiện có một quyển kinh Phật cũ nằm ngay phía trong vỏ cây như thể được ai cố tình đặt vào đó.
Chàng trai chẳng bận tâm vì sự xuất hiện lạ thường của quyền kinh, nhưng đêm về lại nằm mộng thấy quanh mình là một ánh hào quang, rồi một vị thần xuất hiện cho biết rằng chàng đã có căn tu. Sau đó không lâu, Tô Quang Xuân quyết định mở một am nhỏ bên cạnh gốc cây bồ đề già để tự tu và bốc thuốc chữa bệnh cho dân nghèo. Tương truyền, ông có đạo hạnh hơn người, cảm hóa được cả thú dữ. Ông dùng Phật pháp để cảm hóa người ác hướng thiện và dùng y đức làm thuốc trị bệnh cứu nhân.
Cảm kích trước đức độ của người thầy thuốc, vua Thiệu Trị cho Tô Quang Xuân về trụ trì chùa Kim Chuông để có dịp đàm đạo Phật học. Tiếc là chẳng bao lâu, Tô Quang Xuân qua đời. Hay tin, nhà vua rất đau buồn, bèn ban lụa là gắm vóc và sắc phong Tô Quang Xuân là hòa thượng Thích Trí Tâm, hiệu là Thượng Trí Hạ Tâm và cho xây sửa am thờ ở bên cánh rừng già thành một ngôi chùa sắc tứ mang tên Quan Âm Cổ Tự. Nhân dân trong vùng xem ông là vị hòa thượng đầu tiên của chùa, gọi ngôi chùa ông trụ trì là chùa Phật Tổ và xem ông như Phật Tổ.
Lúc bấy giờ, tiền sảnh của ngôi chùa quay về hướng Đông Bắc, sau được chuyển về hướng Tây Nam và tồn tại đến ngày nay. Tình đến nay, chùa đã gần 170 tuổi. Mặc dù đã qua nhiều lần trùng tu nhưng chùa vẫn giữ được nét kiến trúc cổ xưa.
Vẻ đẹp của chùa Quan Âm
Mái chùa lợp ngói máng có hình quả ấn sắc nét, mô phỏng mái đình của miệt Đồng bằng sông Cửu Long. Chùa được xây cất rất đẹp và được sơn phết rực rỡ, trông thật nguy nga, lộng lẫy. Trước sân và xung quanh đều có cây cối um tùm và hoa đua nở quanh năm.
Bên trong chùa còn được trang hoàng lộng lẫy hơn. Bên phải (nhìn từ ngoài vào) là một đại hồng chung to, đen bóng tôn thêm vẽ uy nghi cho ngôi chùa. Gian chính điện là một quần thể tượng Phật được xếp đặt ngăn nắp, đức Thích Ca Mâu Ni được thờ tại đây.
Các tượng thờ chạm trỗ hết sức tinh vi, xung quanh trang trí nhiều hoa, hình rồng uốn lượn. Đối diện gian chính điện là một bức bích họa to vẽ hình đức Thích Ca dưới cội bồ đề có đệ tử quỳ dâng bình bát. Gian trung điện thờ bài vị của các vị trụ trì chùa đã khuất. Gian hậu điện là nơi thờ tượng Phật nghìn mắt ngàn tay trong lồng kính ở ngay giữa khuôn viên.
Xung quanh chùa là một khoảng không rộng lớn có nhiều cây cổ thụ và một vườn tượng hết sức hoành tráng, gồm tượng Phật nằm, vườn Lâm Tỳ Ni, Thích Ca tọa thiền…
Hiện nay, nhiều hiện vật như tượng Bồ Tát, tượng La Hán, các bức hoành phi, câu đối và nhiều đồ thờ phụng khác vẫn còn được lưu giữ tại chùa như một minh chứng về sự phát triển Phật giáo trong thời kỳ người Việt bắt đầu công cuộc khẩn hoang và sau đó là hình thành một xã hội cộng cư với ba dân tộc Kinh, Hoa, Khmer trên vùng đất phương Nam.
Hàng năm, cứ vào ngày rằm giáng giêng, rằm tháng Bảy Âm lịch, chùa tổ chức lể hội Nguyên tiêu và lễ Vu lan rất lớn. Mọi người từ khắp nơi lũ lượt kéo đến viếng chùa, chiêm ngưỡng, thành tâm cúng bái chật hết sân chùa. Ai cũng lâm râm khấn nguyện, mong cho cuộc sống được thanh bình, được cơm no áo ấm, được phúc lộc bình an.
Quan Âm Cổ Tự là ngôi chùa đầu tiên của tỉnh Cà Mau có vinh dự được công nhận là di tích kiến trúc nghệ thuật cấp quốc gia.